Η ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ ΣΤΟΝ ΤΙΜΑΙΟ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ.

"Η κοσμολογία στον «Τίμαιο» του Πλάτωνα", Αικατερίνης Διαμαντοπούλου,PhD Φιλοσοφίας

Α. Ο Πλάτων δίπλα στη διαλογική μορφή έκθεσης κάνει εκτενή χρήση της μυθικής μορφής έκθεσης. Ο πλατωνικός «εικώς λόγος» φανερώνει ακριβώς ένα νέο λογοτεχνικό είδος, το οποίο υπερβαίνει το απλό «παραμύθι» και συνάμα καταδεικνύει τη «λογικότητα» και την «αρμονικότητα» της δόμησης των επιχειρημάτων. Άλλωστε, όλα τα προβλήματα που αφορούν τη φιλοσοφία της ιστορικής γένεσης, της ψυχής, της πολιτείας, του κόσμου, της γλώσσας, της γραφής, καθώς και της μοίρας της ψυχής στη μεταθανάτια ζωή της, γίνονται θέμα της μυθικής μορφής έκθεσης.  Ο μύθος καλύπτει προφανώς μία μεταλογική διάσταση: όπως το «λογικό περιεχόμενο» εκφράζεται μέσω της «διαλογικής» μορφής έκθεσης, έτσι και το «μυθικό- προϊστορικό» περιεχόμενο εκφράζεται μέσω της μυθικής μορφής έκθεσης. Αυτή η διαλεκτική σχέση λόγου και μύθου αποτελεί την πρωτοτυπία του Πλάτωνα, ο οποίος από τη μια εξαντλεί το δυναμικό του λόγου, αλλά από την άλλη γνωρίζει τα όρια του λόγου[1].

Για τον G.W.F. Hegel οι μύθοι αυτοί του Πλάτωνα έγιναν αφορμή για να θεωρηθούν πολλές πλατωνικές προτάσεις ως φιλοσοφήματα, που όμως δεν λειτουργούν καθόλου κατ’ αυτόν τον τρόπο: για παράδειγμα στον Τίμαιο, μιλώντας για τη δημιουργία του κόσμου, ο Πλάτων καταφεύγει στο σχήμα ότι ο Θεός διαμόρφωσε τον κόσμο και οι δαίμονες είχαν κάποιες σχετικά πρόσθετες απασχολήσεις. Αυτό βρίσκεται μεν στο κείμενο του Πλάτωνα, όμως δεν ανήκει στην όλη φιλοσοφία του[2].

Β. Ο Θεός βρίσκει στον Τίμαιο την ύλη προϋπάρχουσα και καταρχάς δημιουργεί από αυτήν και από τις Ιδέες την ψυχή του κόσμου και έπειτα το σώμα του παντός. Κατόπιν δημιούργησε τα άστρα, τους πλανήτες, τους απλανείς αστέρες, το αθάνατο μέρος της ανθρώπινης ψυχής και τα υπόλοιπα τα αφήνει στους δημιουργηθέντες Θεούς, οι οποίοι κατ’ εντολή του δημιουργού κατασκευάζουν το θνητό στοιχείο της ανθρώπινης ψυχής και τα σώματα των ανθρώπων, καθώς και τα άλλα ζώα. Ο Δημιουργός του Τίμαιου δεν είναι μυθική μορφή, αλλά η ίδια η «αιτία» του Φίληβου σε κάποια μυθική έκφραση. Οφείλουμε λοιπόν να αφαιρέσουμε το ποιητικό αυτό περίβλημα και να δούμε ότι οι Ιδέες δεν είναι «ποιητικές», παρά μόνο «τυπικές» και «τελικές» αιτίες[3].

Ο Δημιουργός του Τίμαιου δεν ταυτίζεται προς τις ιδέες αυτές ή προς την κυριότατη αυτών, την Ιδέα του Αγαθού. Οι Ιδέες είναι στον Τίμαιο τα «ακίνητα παραδείγματα» και σαν τέτοια δεν έχουν καμία σχέση με έναν δημιουργό, ο οποίος κατασκευάζει, μόνο αποβλέποντας προς τις Ιδέες[4].

Ο Θεός αυτός ο χωρίς φθόνο πλατωνικός Θεός, δεν είναι παρά αυτός που βάζει σε τάξη μία ύλη ανεξάρτητη από αυτόν τον ίδιο. Ο Θεός είναι ακόμη απροσδιόριστος, κενός (γερμ. Leer)  για το εννόημα. Ο κοσμογονικός μύθος του Τίμαιου αποσκοπεί στο να εξηγήσει δια της κοσμογονίας την κοσμολογία, δια της γενέσεως του κόσμου το είναι αυτού του κόσμου. Συνεπώς, ο αισθητός κόσμος για τον Πλάτωνα  δεν είναι αιώνιος, αλλά «γεγονός», δημιουργημένος επί τη βάσει ενός ιδανικού προτύπου. Περαιτέρω, η «πρωταρχή», η «ανάδυση» (Ursprung) της Ιδέας δεν γίνεται με την παραγωγή του Νου, αλλά από μία ανώτερη, υπεράνθρωπη αρχή, που τελικά είναι ο intellectus archetypοs του Θεού[5].

Ο Πλάτων αναγνωρίζει και παραδέχεται ότι για τη δημιουργία του αισθητού – φυσικού κόσμου, είναι απαραίτητη η ύλη. Αυτή η ύλη είναι το απαραίτητο στοιχείο, με το οποίο πρέπει να συνδυασθεί το Πνεύμα για τη δημιουργία του κόσμου, στα πλαίσια του οποίου αρχίζει να εξελίσσεται το σχέδιο του Θεού για τον άνθρωπο[6].  Ο Νους εξουσιάζει την αναγκαιότητα του υλικού του όχι με τη βία, αλλά με την έμφρονο πειθώ. Εκείνο όμως το οποίο συγκρατεί τον ουρανό και τη γη, τους θεούς και τους ανθρώπους είναι η φιλία, η πειθαρχία, το μέτρο και η δικαιοσύνη.

Στον Τίμαιο η αρετή, το Αγαθόν, εξυψώνεται από μία απλή ηθική κατηγορία σε μία οντολογική. Το κακό εκδηλώνεται στον κόσμο, δεν υπάρχει όμως αντικειμενική αιτία και πηγή του κακού. Κάθε απορρύθμιση της άριστης ψυχής, που προκαλείται από την αναγκαία παρεμβολή της τυχαίας και άλογης σωματικότητας, μπορεί να θεωρηθεί κακό.

Γ. ο κόσμος, μοναδικός και πλήρης, συγκροτείται από τη δέσμη γεωμετρικών αναλογιών των τεσσάρων στοιχείων (γη, νερό, αέρας, φωτιά). Ο Πλάτων αναμειγνύει Πυθαγόρεια και Εμπεδόκλεια στοιχεία διδασκαλίας για να φτιάξει την εικόνα της γεωμετρικής μορφής ενός κόσμου ζωντανού και τελεολογικού, λόγω της κεντρικής παρουσίας σε αυτόν της ψυχής του κόσμου. Η βασική κοσμογονική εποπτεία αφορά κατά βάθος αυτό που θα ονομάζαμε ένα ενιαίο δυναμικό, λειτουργικό πεδίο[7]. Θα λέγαμε, ότι την κατ’ εξοχήν δομή της θεωρίας της σχετικότητας, τη χωροχρονική σχέση, τη βρίσκουμε ήδη στον Τίμαιο. Μας αποκαλύπτει ο κοσμολογικός αυτός διάλογος ότι, με την αποπεράτωση και διακόσμηση της Άμορφης Χώρας – Άνοιας, χάρη στο μορφοποιό Νου, δημιουργήθηκαν ταυτόχρονα κόσμος και χρόνος. Με άλλα λόγια, όταν η ως τότε απολύτως δίχως σχήμα χώρα μεταβλήθηκε σε χώρο γεωμετρικό, στις τρεις διαστάσεις του χώρου αυτού προστέθηκε και ο χρόνος[8].

Δ. Η δημιουργία της Ψυχής στον Τίμαιο μας βοηθάει να οδηγηθούμε στο μετασχηματισμό των διάτακτων ατόμων σε οργανικά μέλη μίας γεωμετρικά δομημένης constitutio. Η Ψυχή είναι η δεσπόζουσα, η άρχουσα, ενώ εκείνο που υπακούει σε αυτήν δεν είναι αυτόνομο, αιώνιο. Ο Πλάτων τονίζει ότι ο εσωτερικός κύκλος ανήκει στην ψυχή, είναι η ίδια η ουσία της Ψυχής, το σύστημα αυτής. Αυτός ακριβώς ο κύκλος διαπερνά όλους τους άλλους και τους περικλείει. Αυτός είναι ο γενικός καθορισμός της Ψυχής, η οποία τοποθετείται μέσα στον κόσμο κα τον κυβερνά[9]. Μέρος αυτής της κοσμικής ψυχής είναι και η ανθρώπινη ψυχή, η οποία σε αντίθεση προς τον υπόλοιπο ανθρώπινο οργανισμό, δημιουργείται από τον ίδιο το Δημιουργό – Θεό.

Αυτή η ανθρώπινη ψυχή είναι σωματικά δεμένη, επηρεάζεται από τις αισθήσεις και ζει μέσα σε αυτές. Το αιώνιο εγχρονίζεται, ζει μέσα στο πεπερασμένο και όμως είναι το στοιχείο εκείνο αναφοράς προς τον ουράνιο κόσμο των Ιδεών[10].

Το τριμερές σχήμα: λογιστικό – επιθυμητικό – θυμοειδές των άλλων διαλόγων του Πλάτωνα στον Τίμαιο ακολουθείται μεταμορφούμενο σε ανώτερα και κατώτερα μέρη ψυχής. Χωρίς να παραγνωρίζεται η υπολανθάνουσα πολιτειολογική σκέψη του Πλάτωνα και οι εμβριθείς ψυχοσωματικές (κατανομή ψυχικών και σωματικών μερών) αναλύσεις του, το ουσιαστικό συμπέρασμα είναι η κατ’ αρχήν κατάφαση και αποδοχή του ανθρώπινου οργανισμού στην ολότητά του. Το δογματισμό των ακραίων θεωρήσεων αντιμάχεται στον Πλάτωνα ακριβώς αυτή η ιδέα της ιεραρχίας. Με αυτήν αποδεικνύεται ότι η αλήθεια δεν βρίσκεται στην προσθετική σύνθεση, αλλά στη σύνταξη των διαφόρων τμημάτων του πραγματικού. Την αντίφαση ψεύδος –αλήθεια αντικαθιστά ο Πλάτων με το νόμο της ιεραρχίας: το ανώτερο συλλαμβάνεται ως αυτό που υπάρχει υπερέχοντος σε σχέση με ένα κατώτερο, που δεν αφανίζεται[11].

Ε. Ο Πλάτων δεν έχει απλώς επίγνωση των αστρονομικών μελετών και παρατηρήσεων της εποχής του, αλλά πολύ περισσότερο με την αρχή που εισάγει και καθιερώνει την ανεξάρτητη κίνηση των πλανητών, αποδεσμεύει τους αστρονόμους από τα πολύπλοκα και δυσεπίλυτα προβλήματα της φυσικής αιτιότητας και ανοίγει το δρόμο στην κατασκευή της μαθηματικής αστρονομίας. Γεγονός σπουδαίο, διότι με την αποσύνθεση του αριστοτελικού κόσμου κατά τον 16ο αιώνα το πλατωνικό αίτημα για γενικευμένη εφαρμογή των μαθηματικών αποκτά νέα, ουσιαστική επικαιρότητα.

[1]  Δημ. Μακρή,  Υπό την σκιάν του Πλάτωνος. Δοκίμια Ευρωπαϊκής Φιλοσοφίας, Αθήνα 1996, σ.24

[2] J.L. Vilillard – Baron, G.W.F. Hegel. Παραδόσεις Πλατωνικής Φιλοσοφίας (1825-1826), Αθήναι 1991, σ.83.

[3] Θεοφ. Βορέα. Ανάλεκτα. Μελέται και Λόγοι. Γ΄, εν Αθήναις 1940,σ. 105 εξ.

[4] Θεοφ. Βορέα, ένθ. αν. σ.114.

[5] Δημ. Μακρή, ένθ αν. σ.40.

[6] Γρηγ. Κατσαρέα. Η διαφορά μεταξύ Πλάτωνα και Σωκράτη, Αθήνα 1984,σ.32-33.

[7] Νικολ.-Ιωαν. Σ. Μπούσουλα. Πλατωνικό και Προσωκρατικό Φιλοσοφείν, σ. 124.

[8] Νικολ.–Ιωαν. Σ. Μπούσουλα, ένθ. αν. σ.124.

[9] J.L. Wilillard – Baron, ένθ. αν. σ.117.

[10] Ι.Ν. Θεοδωρακόπουλου. Πλάτων  - Πλωτίνος – Ωριγένης, Αθήναι 1959, σ.33.

[11] Α. Κελεσίδου – Γαλανού. Η έννοια της Σωτηρίας στην πλατωνική πολιτική φιλοσοφία, Αθήναι 1982, σ.20.

Πηγή υλικού

Αικατερίνη Κ. Διαμαντοπούλου, Κοσμολογία στον «Τίμαιο» του Πλάτωνα, Αθήνα 2000

Επιλογή υλικού

Αικατερίνη Διαμαντοπούλου, Υπεύθυνη υλικού των Ιστοχώρων του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων

ΝΕΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΟΛΙ.

https://www.romiosini.org.gr/053D32E1.el.aspx